Hemelschijf van Nebra: de oudste plaat van de hemel

De hemelschijf van Nebra is wat mij betreft een van de meest fascinerende archeologische vondsten in recente jaren. De schijf van brons met goud ingelegde maan en sterren is de oudste afbeelding van de hemel en laat zien dat sterrenkijken in de oudheid van levensbelang was.

De schijf moet ook toen een waardevol object zijn geweest. Waarom werd het begraven? De gids die mij vergezeld vertelt dat de uitbarsting van de Griekse vulkaan Thera (de hedendaagse eilandengroep Santorini) er misschien iets mee te maken heeft. Deze epische uitbarsting hulde Europa 36 eeuwen geleden vermoedelijk jarenlang in donkere stof- en aswolken. Oogsten mislukten. De schijf kan volgens sommige archeologen een offer zijn geweest om de rampspoed af te wenden. Volgens die lezing was de schijf cruciaal voor de landbouw, en daarom van levensbelang.

Sterren voor de landbouw

Om te begrijpen wat dit met de landbouw te maken heeft, moet je weten wat er op de schijf staat. In het midden prijkt een gouden cirkel (een volle maan of de zon) en een wassende maan. Ook zijn er 32 sterren, die geen bekende sterrenbeelden vormen. Er is wel een groepje van zeven sterren die waarschijnlijk de Plejaden voorstellen: een heldere groep sterren, ook wel het zevengesternte genoemd.

Twee bogen links en rechts (de linker is verloren gegaan, maar de afdruk is zichtbaar) maken een hoek van 82 graden. Dat is precies gelijk aan de hoek tussen de plek waar de zon in de zomer en de winter opkomt. De boog aan de onderkant symboliseert waarschijnlijk een boot die iedere dag/nacht de hemel ‘oversteekt’, net als de zon, de maan en de sterren.

Voor landbouwers zoals die van de Únětice-cultuur was het essentieel om te weten wanneer ze ieder jaar moeten zaaien. De sterrenhemel is een prachtig middel om de tijd bij te houden. De landbouwers gebruikten hiervoor de maan. Ze telden de ‘maanden’: de keren dat de maan van schijngestalte wisselt. Ieder jaar (met dus een zaaimoment) bestond uit twaalf maanden.

Het probleem van deze meetmethode is dat twaalf maanden niet exact gelijk staan aan een jaar. Als je keurig de maanden blijft tellen dan loop je langzaam uit de pas met de seizoenen en zul je op een gegeven moment het graan in oktober zaaien. Om dat te ondervangen voegden de boeren iedere paar jaar een schrikkelmaand aan hun jaar toe: een extra maand om weer in de pas te komen met het jaar. Eigenlijk doen we zoiets nog steeds, maar dan met dagen: eens in de vier jaar voegen we een extra schrikkeldag aan het jaar toe. De schijf geeft welk jaar een schrikkeljaar was: wanneer de wassende maan dichtbij de Plejaden staat.

Museum zonder schijf

Dit alles wordt uitgelegd in het museum ‘Arche Nebra’, een expo over de geschiedenis en betekenis van de schijf. Je leest er (in het Duits) over de spectaculaire vondst van de schijf door illegale schatzoekers in 1999 en het voor ruim 30.000 Mark op de zwarte markt terecht kwam (de schatgravers werden gepakt en veroordeeld). De uitleg over de betekenis van de schijf is prima, maar er had best wat meer ruimte mogen zijn voor de wetenschap. Over de discussies tussen onderzoekers die geloven dat de schijf geen kalender is, of zelfs helemaal niet uit de bronstijd komt.

Gelukkig is er naast de grote hoeveelheid tekst ook een planetariumshow, en een tentoonstelling over moderne astronomie. Het gebouw is spectaculair en het uitzicht op de berg waar de schijf werd gevonden mag er zeker zijn.

Maar waar is de schijf? Want daar kom je natuurlijk voor. Voor de echte schijf moet je naar de stad Halle, zo’n veertig kilometer verderop. Ik hoopte op een natuurgetrouwe replica, maar die vond ik niet. Wel kun je er voor vijf euro een boswandeling maken met een gids naar de plek waar deze spectaculaire schijf zo’n 3600 jaar geleden in de grond verdween. Het offer werkte overigens niet: de Únětice-cultuur verdween precies rond die tijd.

Op de hoogte blijven van mijn blog en de openbare sterrenkijkavonden die ik organiseer?