Sterrenkijken voor beginners

Wil je weten hoe je planeten kan spotten? Hoe je aan de hand van de sterrenbeelden de noordpoolster vindt en waar de Melkweg loopt? Ik geef je acht tips ‘sterrenkijken voor beginners’, en een bonustip.

Het kampvuur knispert en in de verte klinkt een uil. Samen met je geliefde kijk je naar de onmetelijke kosmos vol fonkelende sterren boven je. Wauw, die ene heldere ster springt er écht uit. Nú is het moment om indruk te maken en te zeggen welke ster het is. Het blijft stil.

Ga direct naar de volgende sterrenkijk-onderdelen:

1 Sterrenbeelden

Waarschijnlijk weet je wat je eigen sterrenbeeld is, maar heb je het ooit in het echt gezien? De meeste sterrenbeelden van de dierenriem (twaalf stuks) zijn moeilijk te herkennen, uitzonderingen zijn Tweeling, Leeuw en Maagd. Begin liever bij het sterrenbeeld Grote Beer (geen onderdeel van de dierenriem) die vaak hoog aan de hemel staat. Zeven helder sterren in de vorm van een steelpan. Of eigenlijk acht sterren, met het blote oog is te zien dat de ‘knik’ in de steel een dubbele ster is.

Als je een denkbeeldige lijn door de twee ‘uiterste’ sterren van Grote Beer trekt en deze vijfmaal verlengt dan kom je op de ster Polaris uit, de meest noordelijke ster aan de hemel. In de loop van de nacht lijkt de sterrenhemel door de draaiing van de aarde om deze ster heen te draaien. Ook herkenbaar in deze regio is het sterrenbeeld Cassiopeia, vijf sterren in een heldere W-vorm, vernoemd naar de mythische koningin die vanwege haar ijdelheid werd ‘verbannen’ naar de sterrenhemel.

2 Maan

Soms is zij een indrukwekkende oranje bal boven de horizon, soms een amper waarneembaar sikkeltje. De maan verveelt nooit, haar gestalte verandert continu. Dat komt doordat de maan in vier weken om de aarde draait en de zon daarbij steeds een ander deel van haar oppervlak verlicht. Iedere maanfase heeft zijn eigen kwaliteiten. Let bij een dunne wassende maan op ‘aardgloed’ die óók de donkere zijde subtiel verlicht. De halfvolle maan is geschikt om maankraters te zien in het ‘overgangsgebied’ tussen de dag- en nachtkant (tip: gebruik een verrekijker). Lees hier over de mooiste maanstanden.

Een van de meest prominente kraters op de maan is Tycho die zo’n 100 miljoen jaar geleden werd gevormd door een inslag. Nog steeds is op het maanoppervlak het materiaal zichtbaar dat daarbij in rechte lijnen werd weggeslingerd. De volle maan biedt zicht op de ‘maanzeeën’, donkere vlekken van gestold lava. Herken je figuren? Het ‘maankonijn’ is populair, dat volgens een Oosterse mythe over een vijzel gebogen staat en een levenselixir maakt. Overigens is de maan altijd min of meer even groot, je kunt het met een 1-eurocentstuk op een armlengte afstand bedekken. Dat zij dichtbij de horizon soms groter lijkt is een illusie.

Waarom lijkt de maan soms groter?

3 Planeten

De oude Grieken zagen dat er vijf ‘sterren’ waren die zich niet hielden aan de ijzeren regelmaat van de rest van het firmament: over de loop van maanden of jaren trekt het vijftal baantjes tussen de rest van de sterren door. Inmiddels weten we dat deze ‘planetes’ – Grieks voor ‘zwerver’ – hemellichamen zijn die net als de aarde om de zon draaien. Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus zijn met het blote oog zichtbaar, maar niet altijd. Op het eerste oog lijken het heldere sterren, maar kijk goed en je ziet verschillen. Waar sterren fonkelen zijn planeten vrijwel bewegingsloze stippen aan de hemel. Ook tussen planeten zijn verschillen: vooral in helderheid. Venus kan erg fel zijn en Mars heeft een herkenbare oranje kleur. Met een verrekijker of camera met telelens kun je relatief gemakkelijk de vier grote manen van Jupiter zien.

Hoeveel planeten zijn er?

4 Melkweg

Het is een indrukwekkende verschijning aan de hemel en toch is de Melkweg doorgaans nauwelijks te zien in Nederland en België. De witte band aan de hemel (de gloed van miljarden sterren in onze kosmische omgeving) is onzichtbaar door lichtvervuiling. Ga op zoek naar de Melkweg tijdens vakanties in afgelegen gebieden ver van verlichting, bijvoorbeeld in Duitsland, Frankrijk of Spanje (en laat het kampvuur uit). Avonden met een heldere maan zijn niet geschikt en het is essentieel je ogen enkele minuten aan het donker te laat wennen. De Melkweg loopt onder andere door het sterrenbeeld Cassiopeia (zie het puntje Sterrenbeelden hierboven). Op écht donkere plekken kun je donkere vlekken in de Melkweg zien, daar blokkeren galactisch gaswolken het licht van ons sterrenstelsel.

De beste plekken voor sterrenkijken

5 Apps

Als je op aarde de weg kwijt bent dan start je een navigatie-app op je telefoon. Ook voor de kosmos zijn er handige apps voor als je verloren bent in de sterrenhemel. Download voor Android-toestellen Google Sky Maps en voor iPhones Star Chart. De programma’s zijn simpel en effectief: richt je telefoon op de nachthemel en op het scherm verschijnen de planeten, sterren en sterrenbeelden inclusief de namen.

De beste apps voor sterrenkijken

6 Verrekijker of telescoop

Heb je een verrekijker in huis? Richt hem eens omhoog. Je kunt er bijvoorbeeld de vier grote manen van Jupiter mee zien of indrukwekkende kraters op de maan. Een statief is aan te raden.

Wil je meer zien? Dan kun je met een bescheiden telescoop de ringen van Saturnus zien (pure magie), details op Mars of nevels. Doorgaans geldt voor een telescoop, hoe groter hoe beter, maar ook duurder. Voor pakweg 500 euro heb een behoorlijke telescoop, zelfs met zoek- en volgmechanisme. Zowel qua mogelijkheden als kosten is the sky the limit. Misschien is het romantischer om eerst zélf je objecten te zoeken met een relatief eenvoudige telescoop, prijzen starten vanaf 150 euro.

Amateurastronoom Esther Hanko schreef op haar blog een aantal praktische tips voor het kiezen van een telescoop.

7 Meteorenzwerm

Ieder jaar in de nachten van 12, 13 of 14 augustus is het zover. Klap een comfortabele (lig)stoel uit in de tuin, ga liggen en richt je blik op het oneindige. De kans is groot dat je binnen een minuut of tien een vallende ster ziet, een heldere snel bewegende vuurval die vaak binnen een seconde weer dooft.

Vallende sterren ontstaan als stenen of gruis die normaal gesproken door de ruimte zweven met tientallen kilometers per seconde de aardatmosfeer binnendringen en volledig verbranden. In feite kunnen vallende sterren op ieder moment plaatsvinden, maar ga vooral kijken tijdens meteorenregens zoals de Perseïden die iedere augustus plaatsvindt. De aarde beweegt dan door een ‘spoor’ van ruimtegruis van de komeet Swift-Tuttle. De Perseïdenzwerm kan goed zijn voor wel 80 meteoren per uur.

Vallende sterren zien

8 Ruimtestation

Je kunt de klok erop gelijkzetten. Meestal vanuit zuidelijke richting verschijnt er een bewegende steeds feller wordende stip aan de hemel die in een paar minuten over je heen beweegt en ergens aan de oostelijke hemel dooft. Je hebt zojuist het internationale ruimtestation ISS gezien met daarin zo’n drie tot zeven astronauten. Het felle licht van het ruimteverblijf is niet afkomstig van ‘buitenverlichting’, maar van zonlicht dat op de gigantische zonnepanelen weerkaatst. Het ISS is zo groot als een voetbalveld. Sommige nachten is het ruimtestation meerdere keren te zien, met tussenposen van ongeveer 1,5 uur. Tijdens die anderhalf uur heeft het ruimtestation met maar liefst 28.000 km/h een volledige ronde om de aarde gemaakt! Er zijn duizenden (onbemande) satellieten aan de hemel zijn, maar geen enkele is zo helder als het ISS.

Zie hier een actuele lijst met overgangen van het ruimtestation.

Bonustip: sterrenkijken voor beginners

Wil hulp bij het sterrenkijken? Ik help je! Kom naar een van de gratis en openbare sterrenkijkavonden van het Huiskamerplanetarium. Schrijf je in voor de nieuwsbrief om op de hoogte te blijven. Óf boek een private planetariumsessie voor thuis, geschikt voor groepen tot ongeveer tien personen.

Dit bericht is een bewerking van een artikel dat eerder in de Standaard verscheen.

Afbeelding bovenaan: Wikimedia commons, Halfblue via CC BY-SA 3.0