Op 19 september 2023 werd het Koninklijke Eise Eisinga Planetarium in Franeker Unesco Werelderfgoed. Ik geef je zes redenen om dit wonderlijke 18e eeuwse planetarium – het oudste nog werkende exemplaar in de wereld – beslist eens te bezoeken.
Er zijn nog meer redenen, maar ik beperk me voor het overzicht tot deze lijst. En het planetarium telt zes planeten. Vandaar: zes redenen.
1. Doorzettingsvermogen
Het verhaal van Eise Eisinga – de bouwer van het planetarium – is er een van doorzettingsvermogen. Eisinga was al van jongs af aan geïnteresseerd in sterrenkunde en wiskunde, en bezocht vaak een amateurwiskundige in Franeker. Toch moest hij na de lagere school aan het werk. Een leven als wiskundige of astronoom zat er niet in. Eisinga werd wolkammer.
Toch weerhield dit hem niet om eigenhandig een planetarium te bouwen. Hij deed er zeven jaar over, in 1781 was het af. En het bijzondere is, hij wist zijn familie te overtuigen om dat midden in hun woning te doen. Loop het planetarium binnen en je staat in een 18e eeuwse woonkamer. Er is een kachel, aan de muren hangen pannen en er is een bedstee. Door het venster zie je de tuin. Ergens klinkt het getik van slingerklok, het lijkt van zolder te komen.
Het geluid leidt je blik naar het schouwspel boven je. Op het plafond draaien in een prachtige microkosmos zes planeten, tot en met Saturnus. Ze maken met hun wérkelijke tempo rondjes om de gouden zon die in het midden aan een touw hangt. Er zijn ook talloze panelen en wijzers die aangeven in welk sterrenbeeld de zon staat, wat de actuele maanfase is en hoe laat zij opkomt en ondergaat.
De bouw van het planetarium moet een gigantisch project zijn geweest. Eisinga’s vader hielp met het zagen van de panelen, zijn broer schilderde alles in turquoise en goud.
2. Vernuft
Als je hiervan nog niet onder de indruk bent, dan raak je dat wel als je de trap in de gang opgaat en een plateau bereikt van waaruit je de ruimte boven het plafond ziet. Grote eikenhouten wielen met metalen spijkers maken hier hun rondjes. Het getik dat je beneden hoorde (80 tikken per minuut) blijkt de aandrijving van het planetarium te zijn: een slingerklok die het na bijna 250 jaar nog steeds doet.
Hieruit blijkt wel hoe briljant de Eisinga’s waren, want dit raderwerk vergt niet alleen een uitstekende kennis van de hemel maar óók van fijnmechaniek. Bovendien hadden ze de vaardigheden om alles te bouwen.
Veel onderdelen in dit kosmische klokwerk draaien langzaam, andere onderdelen draaien heel langzaam. Het wiel waarop Saturnus is gemonteerd (de langzaamste planeet in dit planetarium) draait eens in de 29,5 jaar rond. Tel even uit: sinds de voltooiing van het planetarium in 1781 heeft Saturnus slechts acht rondjes gemaakt!
Achter een houten paneel in de woonkamer vind je nog een onderdeel van het planetarium: de gewichten van de slingerklok die zorgen dat hij blijft tikken. De gids die ons rondleidt vertrouwt ons toe dat ze wel eens zijn vergeten om het planetarium op te winden. Het universum stond even stil, maar geen paniek, de wereld draait inmiddels weer door.
Eens in de vijftien jaar wordt het hele apparaat uit elkaar gehaald voor onderhoud, volgens voorschriften die Eisinga in zijn testament liet optekenen.
3. Vertelkunst
Waarom bouwde Eisinga een planetarium? In mei 1774 vindt er aan de hemel een samenstand plaats van verschillende planeten en de maan. In de praktijk is dit vooral een mooi verschijnsel om te zien, maar predikant Eelco Alta uit Bozum vermoedt dat het einde der tijden nadert. In de Leeuwarder Courant verschijnt een artikel waarin hij stelt dat de samenstand de aarde uit haar baan zal slingeren, zo de zon in. Dat bericht zorgde voor veel onrust.
Eisinga wist dat dit onzin was. En hij wilde het rechtzetten. In zijn planetarium laat hij het publiek in een oogopslag zien hoe de planeten om de zon draaien, en ook hoe dit in feite al miljarden jaren zonder grote kleerscheuren gebeurt. Eise Eisinga is een uitstekende wetenschapscommunicator.
Inmiddels is er aan het planetarium ook een moderner stukje wetenschapscommunicatie toegevoegd: voor je het planetarium bereikt ga je door een klein museum over over de ruimte en de geschiedenis van het planetarium. Je ziet er ook veel telescopen, globes en leert als bonus wat wolkammen is.
4. Franeker
Er zijn naast het Koninklijke Eise Eisinga Planetarium meer redenen om naar Franeker te gaan, namelijk het stadje zelf! Een rijke geschiedenis, prachtige grachtenpanden en prima horeca. Je kunt je hier goed een of twee dagen vermaken.
Aan een van de grachten vind je een statig pand waar in 1900 de bekende sterrenkundige Jan Hendrik Oort werd geboren. Hij onderzocht de Melkweg en voorspelde dat er aan de rand van ons zonnestelsel een enorme voorraad aan kometen moest zijn, nu beter bekend als de Oortwolk. Het is indirect ook de bron van veel vallende sterren.
5. Sterrenkijken
Friesland is een een relatief donkere provincie, omdat het dunbevolkt is. Bezoek je het planetarium, overweeg dan ’s avonds of ’s nachts bij helder weer zeker een bezoekje aan het Nationaal Park Lauwersmeer, het ligt op ongeveer een uurtje rijden van Franeker. Het is een van de beste plekken in Nederland om naar de sterren te kijken. Ik ging er al eens op bezoek en was erg onder de indruk van de rijke sterrenhemel daar. Als je iets minder ver wilt rijden kies dan een plek zo ver mogelijk van bebouwing. Bijvoorbeeld aan de zeedijk of de Afsluitdijk.
6. Werelderfgoed
Wat hebben de Amsterdamse grachtengordel, de molens van Kinderdijk, de Waddenzee en het Koninklijke Eise Eisinga Planetarium gemeen? Ze staan allemaal op de Unesco Werelderfgoedlijst. Unesco is de Organisatie der Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur die al deze zaken stimuleert. De Nederlandse erfgoedlijst telt nu 13 onderdelen.
Dit laat nog maar eens zien hoe bijzonder het planetarium is. Overigens hadden de mensen al veel eerder door dat Eisinga iets speciaals had gebouwd. Hij ontving prominente bezoekers, waaronder de koning van Zweden in 1782 en koning Willem I in 1818.
Eisinga overleed in 1828. Ongelukkigerwijs was er in het jaar van voltooiing van het planetarium door William Herschel in Engeland een zevende planeet (Uranus) ontdekt. Eisinga had plannen voor een nieuw groot planetarium mét Uranus, maar daarvoor kreeg hij onvoldoende geld bij elkaar. Misschien maar goed ook, want anders had er in 1846 weer iemand aan de slag moeten gaan: de achtste planeet Neptunus werd ontdekt.
Het Huiskamerplanetarium bij jou thuis
Wil je net als Eise Eisinga ook een huiskamerplanetarium? Dat kan! Ik kom graag bij je langs om dit te verwerkelijken. Nee, ik kom geen gaten in je plafond zagen, maar ik neem mijn mobiele planetarium mee waarmee ik een spectaculaire show over de planeten en de rest van de kosmos op je plafond projecteer. Als het die avond helder is, dan krijg je er een gratis sterrenkijksessie bij. Kijk hier voor meer informatie.
0 reacties