Wat was de kerstster?

Ik fiets dezer dagen door de stad en zie ze overal: papieren kerststerren die aan voordeuren hangen en verlichte sterren achter de ramen. Ook is de kerstster een populaire kamerplant met opvallende rode bladeren, die vooral rond kerst populair is. De originele kerstster leidde drie wijzen naar Bethlehem, waar Jezus Christus net geboren was. Wat was de kerstster of ster van Betlehem? En wás het wel een ster?

Veranderlijke sterrenhemel

De kerstster verschijnt in het Nieuwe Testament. Daarin staat niet hoe de ster eruit zag of waar hij stond. We moeten dus zelf op zoek in de sterrenhemel van toen.

Was de sterrenhemel 2000 jaar geleden precies hetzelfde? Hoewel er over de loop van de tijd sterren bijkomen en sterren doven, kunnen we ervan uitgaan dat de sterrenhemel twee millennia geleden leek op het huidige firmament. Sterren die relatief kort branden hebben nog steeds een levensduur van miljoenen jaren (bovendien doven ze niet meteen als ze ‘op’ zijn). Ook ontstaan er nieuwe sterren, maar dat duurt al gauw honderdduizenden tot miljoenen jaren.

Dan is er nog het ‘schuiven’ van sterren aan de hemel. Dat komt omdat ze ten opzichte van elkaar bewegen. Vanaf de aarde gezien is de Ster van Barnard de ‘snelste ster’. Iedere 175 jaar verplaatst deze zich ruwweg de breedte van een volle maan. Dat tekent dat de ster in de laatste twee millenia 11 à 12 ‘volle manen’ verschoven is, ongeveer drie vingerbreedtes op een armlengte afstand! Nu is deze ster een uitzondering en bovendien zo zwak dat je hem niet met het blote oog ziet. Dit was zeker niet de kerstster.

De sterrenhemel was praktisch hetzelfde tweeduizend jaar geleden. Is de kerstster misschien nog steeds te zien? De wijzen bevonden zich net als wij op het noordelijke halfrond en je kunt hier kijken naar heldere sterren. Na de zon is Sirius is de helderste ster (bovendien fonkelt hij bijzonder sterk), en ook Arcturus, Vega en Capella zijn felle alleenstaande sterren. Ik vraag me echter af of zulke wijze heren zó onder de indruk waren van een ster die het hele jaar zichtbaar is, of jaar na jaar aan de hemel verschijnt.

Misschien was de kerstster helemaal geen ster en moeten we op zoek naar andere fenomenen.

Een komeet of planeten

Er zijn een aantal tijdelijke hemelverschijnselen die wellicht de Ster van Betlehem konden zijn. Misschien verscheen er wel een heldere komeet. Dat is een brokstuk van steen en ijs dat vanuit de buitenste regio van het zonnestelsel richting de zon en aarde beweegt. Daarbij verwarmt de zon de komeetkern op die daardoor gassen de ruimte in spuwt. Deze hangen dan als een lange en heldere staart achter de kern. Eens in de paar jaar is er een heldere komeet te zien, de laatste heldere komeet in Nederland was NEOWISE in de zomer van 2020.

Een andere mogelijkheid is een supernova. Dat is een ster die met een onwaarschijnlijke kracht en helderheid explodeert. Astronomen verwachten dat de ster Betelgeuse in de komende 100.000 jaar een supernova wordt en daarbij feller zal schijnen dan een volle maan. Stel je voor, Betelgeuze is dan overdag zichtbaar en ’s nachts kun je er een boek bij lezen! Er zijn historische beschrijvingen van supernova’s, zoals de in het jaar 1054 door Chinese astronomen beschreven explosie waarvan de overblijfselen nu nog met een telescoop te zien zijn als de indrukwekkende Krabnevel. Van een 2000 jaar oude supernova zouden ook resten zichtbaar moeten zijn, maar dan moet je wel precies weten waar je de telescoop op moet richten.

Waarnemers van de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde schrijven dat de kerstster naast de bovenstaande mogelijkheden ook een samenstand van Jupiter en Saturnus of Jupiter en Venus kon zijn. Deze planeten zijn makkelijk met het blote oog te zien, zeker Jupiter en Venus zijn helder. In het jaar -6 stonden Jupiter en Saturnus dicht bij elkaar, in het jaar -1 stonden Jupiter en Venus vanaf de aarde zó dicht bij elkaar dat ze als een stip te zien waren. Zeker die laatste samenstand was erg opvallend.

Veel historici en astronomen hebben ernaar gezocht maar er zijn tot op heden geen concrete aanwijzingen gevonden dat de kerstster daadwerkelijk bestond, of het nu een ster, komeet, supernova of samenstand van de planeten was. Als je het mij vraagt dan houd ik het op een samenstand van planeten. Mooi is dat Jupiter en Venus laag aan de hemel in het westen stonden, precies de richting die de wijzen uit het oosten op moesten gaan om in Betlehem uit te komen. Er is misschien nog een probleem: de samenstand was in juni van het jaar -1. Ik stel daarom voor dat we Kerstmis verplaatsen naar de zomer. Dat is sowieso een betere tijd voor samenkomsten.

Fijne feestdagen!

Wil je meer sterverhalen in je mailbox en op de hoogte blijven van openbare sterrenkijkavonden?